Lompat ke isi

Tata bahasa Jawa: Perbedaan antara revisi

Dari Wikipedia bahasa Indonesia, ensiklopedia bebas
Konten dihapus Konten ditambahkan
kTidak ada ringkasan suntingan
Tag: Suntingan visualeditor-wikitext
Saya mau mengubah tulisan ini,karena mau mencari jawaban dari kata utama
Tag: VisualEditor Suntingan perangkat seluler Suntingan peramban seluler
 
(10 revisi perantara oleh 6 pengguna tidak ditampilkan)
Baris 4: Baris 4:
}}
}}


'''Tata bahasa Jawa''' atau bisa disebut '''''Paramasastra Jawa''''' adalah sebuah aturan yang menggambarkan struktur ungkapan dalam [[bahasa Jawa]], termasuk di dalamnya struktur kata, frasa, klausa dan kalimat.
'''Tata bahasa Jawa''' atau bisa disebut '''''Paramasastra Jawa''''' adalah sebuah aturan yang menggambarkan struktur ungkapan dalam [[bahasa Jawa]], termasuk di dalamnya struktur kata, frasa, klausa, dan kalimat.


== ''Tembung, wanda, aksara, ukara'' ==
== ''Tembung, wanda, aksara, ukara'' ==
''Tembung'' kalau dalam bahasa Indonesia artinya adalah "kata". Kata berasal dari suku kata. Suku kata berasal dari huruf. Kata bisa dipakai untuk membuat kalimat. Contoh dari tembung adalah sebagai berikut:
''Tembung'' kalau dalam bahasa Indonesia artinya adalah "kata". Kata berasal dari suku kata. Suku kata berasal dari huruf. Kata bisa dipakai untuk membuat kalimat. Contoh dari ''tembung'' adalah sebagai berikut:
* ''Meja.''
* ''Méja''
* ''Montor.''
* ''Montor''
* ''Maca.''
* ''Maca''
* ''Turu.''
* ''Turu''
* ''Aku.''
* ''Aku''
* ''Kowe.'' dan sebagainya.
* ''Kowé'' dan sebagainya.


Semua tentu sudah pada tahu yang namanya ''tembung'' (kata) dalam bahasa Jawa, mungkin agak bingung untuk membedakan antara ''tembung'' dan ''wanda, ukara'' dan ''aksara''. Berikut arti ke-4 ''Paramasastra'' dalam bahasa Indonesia:
Semua tentu sudah pada tahu yang namanya ''tembung'' (kata) dalam bahasa Jawa, mungkin agak bingung untuk membedakan antara ''tembung'', ''wanda'', ''ukara'', dan ''aksara''. Berikut arti ke-4 ''Paramasastra'' dalam bahasa Indonesia:
* ''Aksara'' = huruf.
* ''Aksara'' = huruf
* ''Wanda'' = suku kata.
* ''Wanda'' = suku kata
* ''Tembung'' = kata.
* ''Tembung'' = kata
* ''Ukara'' = kalimat.
* ''Ukara'' = kalimat


== ''Utama'' ==
Dari pengertian di atas, tentu sudah tahu contoh-contoh dari ''aksara, wanda'' dan ''ukara'' selanjutnya.
''Tembung'' dalam bahasa Indonesia artinya kata. Artinya kumpulan ''wanda'' (suku kata) yang memiliki arti. ''Tembung'' yang memiliki satu suku kata (''amung sawanda'') disebut ''tembung wod''. ''Tembung lingga'' (kata dasar) adalah kalimat ''tembung'' yang belum berubah dari asalnya. ''Tembung andhahan'' (kata jadian) adalah kalimat ''tembung'' yang sudah berubah dari asalnya, karena diberi ''ater-ater'' (awalan), ''seselan'' (sisipan), atau ''panambang'' (akhiran).


''Silah-silahing tembung'' atau jenis kata (''grammar'') dalam bahasa Jawa ada 10 macam:
== ''Tembung'' ==
# ''Tembung aran'' (kata benda). Contoh: ''méja, kursi.''
''Tembung'' ({{jav|ꦠꦼꦩ꧀ꦧꦸꦁ}}) dalam bahasa Indonesia artinya kata. Artinya kumpulan ''wanda'' ({{jav|ꦮꦤ꧀ꦢ}} suku kata) yang memiliki arti. ''Tembung'' yang memiliki satu suku kata (''amung sawanda'' {{jav|ꦲꦩꦸꦁꦱꦮꦤ꧀ꦢ}}) disebut ''tembung wod'' ({{jav|ꦠꦼꦩ꧀ꦧꦸꦁꦮꦺꦴꦢ꧀}}). ''Tembung lingga'' ({{jav|ꦠꦼꦩ꧀ꦧꦸꦁꦭꦶꦁꦒ}} kata dasar) adalah kalimat ''tembung'' yang belum berubah dari asalnya. ''Tembung andhahan'' ({{jav|ꦠꦼꦩ꧀ꦧꦸꦁꦲꦤ꧀ꦝꦃꦲꦤ꧀}} kata jadian) adalah kalimat ''tembung'' yang sudah berubah dari asalnya, karena diberi ''ater-ater'' ({{jav|ꦲꦠꦼꦂꦲꦠꦼꦂ}} awalan), ''seselan'' ({{jav|ꦱꦶꦱꦶꦥ꧀ꦥꦤ꧀}} sisipan), ''panambang'' ({{jav|ꦥꦤꦩ꧀ꦧꦁ}} akhiran).
# ''Tembung kriya'' (kata kerja). Contoh: ''turu, adus.''

# ''Tembung ganti'' (kata ganti). Contoh: ''aku, kowé, bapak.''
''Silah silahing tembung'' atau jenis kata (''grammar'') dalam bahasa Jawa ada 10 macam:
# ''Tembung aran'' / {{jav|ꦠꦼꦩ꧀ꦧꦸꦁ​ꦲꦫꦤ꧀}} (kata benda). contoh: ''meja, kursi.''
# ''Tembung wilangan'' (kata bilangan). Contoh: ''enem, telu, papat.''
# ''Tembung kriya'' / {{jav|ꦠꦼꦩ꧀ꦧꦸꦁ​ꦏꦿꦶꦪ꧊}} (kata kerja) Contoh: ''turu, adus.''
# ''Tembung kahanan'' (kata sifat). Contoh: ''ayu, kuru, seneng.''
# ''Tembung ganti'' / {{jav|ꦠꦼꦩ꧀ꦧꦸꦁ​ꦒꦤ꧀ꦠꦶ}} (kata ganti). Contoh: ''aku, kowe, bapak.''
# ''Tembung katrangan'' (kata keterangan). Contoh: ''ngisor, lor, tengah.''
# ''Tembung wilangan'' / {{jav|ꦠꦼꦩ꧀ꦧꦸꦁ​ꦮꦶꦭꦔꦤ꧀}} (kata bilangan). Contoh: ''enem, telu, papat.''
# ''Tembung pangguwuh'' (kata seru). Contoh: ''wah, aduh, ah, éh.''
# ''Tembung kahanan'' / {{jav|ꦠꦼꦩ꧀ꦧꦸꦁ​ꦏꦲꦤꦤ꧀}} (kata sifat). Contoh: ''ayu, kuru, seneng.''
# ''Tembung sandhangan'' (kata sandang). Contoh: ''Sang, Hyang, Radèn.''
# ''Tembung katrangan'' / {{jav|ꦠꦼꦩ꧀ꦧꦸꦁ​ꦏꦠꦿꦔꦤ꧀}} (kata keterangan). Contoh: ''ngisor, lor, tengah.''
# ''Tembung panyambung'' (kata sambung). Contoh: ''lan, mulané, sarta.''
# ''Tembung pangguwuh'' / {{jav|ꦠꦼꦩ꧀ꦧꦸꦁ​ꦥꦔ꧀ꦒꦸꦮꦸꦃ}} (kata seru). Contoh: ''wah, aduh, ah, eh.''
# ''Tembung pangarep'' (kata depan). Contoh: ''saka, ing, sing.''
# ''Tembung sandhangan'' / {{jav|ꦠꦼꦩ꧀ꦧꦸꦁ​ꦱꦟ꧀ꦝꦔꦤ꧀}} (kata sandang). Contoh: ''Sang, Hyang, Raden.''
# ''Tembung panyambung'' / {{jav|ꦠꦼꦩ꧀ꦧꦸꦁ​ꦥꦚꦩ꧀ꦧꦸꦁ}} (kata sambung). Contoh: ''lan, mulane, sarta.''
# ''Tembung pangarep'' / {{jav|ꦠꦼꦩ꧀ꦧꦸꦁ​ꦥꦔꦉꦥ꧀}} (kata depan). Contoh: ''saka, ing, sing.''


== Imbuhan ==
== Imbuhan ==
Baris 42: Baris 40:


=== ''Ater-ater'' ===
=== ''Ater-ater'' ===
''Ater-ater hanuswara'' {{jav|꧊ꦲꦠꦼꦂꦲꦠꦼꦂꦲꦤꦸꦱ꧀ꦮꦫ꧊}}:
''Ater-ater hanuswara'':
* m [m+bathik=mbathik]
* m [m+bathik=mbathik]
* n [n+tulis=nulis]
* n [n+tulis=nulis]
* ng [ng+kethok=ngethok]
* ng [ng+kethok=ngethok]
* ny [ny+cuwil=nyuwil]
* ny [ny+cuwil=nyuwil]
''Ater-ater tripurasa'' {{jav|꧊ꦲꦠꦼꦂꦲꦠꦼꦂꦠꦿꦶꦥꦸꦫꦰ꧊}}:
''Ater-ater tripurasa'':
* dak [dak+pangan=dakpangak]
* dak [dak+pangan=dakpangan]
* ko [ko+jupuk=kojupuk]
* ko [ko+jupuk=kojupuk]
* di [di+goreng=digoreng]
* di [di+gorèng=digorèng]
''Ater-ater liya'' {{jav|꧊ꦲꦠꦼꦂꦲꦠꦼꦂꦭꦶꦪ꧊}}:
''Ater-ater liya'':
* a [a+lungguh=alungguh]
* a [a+lungguh=alungguh]
* ma [ma+lumpat=malumpat]
* ma [ma+lumpat=malumpat]
Baris 69: Baris 67:
* in [..in..+carita=cinarita]
* in [..in..+carita=cinarita]
* el [..el..+siwer=seliwer]
* el [..el..+siwer=seliwer]
* er [..er..+canthel=cranthel]
* er [..er..+canthèl=cranthèl]


=== ''Panambang'' ===
=== ''Panambang'' ===
* i [kandh+i=kandhani]
* i [kandha+i=kandhani]
* ake [jupuk+ake=jupukake]
* aké [jupuk+aké=jupukaké]
* ne [teka+ne=tekane]
* [teka+=tekané]
* e [omah+e=omahe]
* é [omah+é=omahé]
* ane [jaluk+ane=jalukane]
* ané [jaluk+ané=jalukané]
* ke [kethok+ke=kethokke]
* [kethok+=kethokké]
* a [dudut+a=duduta]
* a [dudut+a=duduta]
* na [gawa+na=gawakna]
* na [gawa+na=gawakna]
* ana [weneh+ana=wenehana]
* ana [wènèh+ana=wènèhana]
* ku [buku+ku=bukuku]
* ku [buku+ku=bukuku]
* mu [klambi+mu=klambimu]
* mu [klambi+mu=klambimu]
* e [omah+e=omahe]


== Homonim ==
== Homonim ==
Homonim yaitu ''tembung-tembung'' kata sama ucapannya sama penulisannya tetapi beda arti karena asal kata beda.
Homonim yaitu ''tembung-tembung'' kata sama ucapannya sama penulisannya tetapi beda arti karena asal kata beda.
Contoh:
Contoh:
* ''Kula rade ''<u>pandung</u>'' panjenengan punika sinten?'' (''pangling'')
* ''Kula rada <u>pandung</u> panjenengan punika sinten?'' (''pangling'')
* ''Rehning punika kathah ''<u>pandung</u>'', mila kedah ngantos-atos.'' (''maling'')
* ''Rèhning punika kathah <u>pandung</u>, mila kedah ngantos-atos.'' (''maling'')
* ''Mengko yen ibu ''<u>duka</u>'' kepriye, mbak?'' (''nesu''/marah)
* ''Mengko yèn ibu <u>duka</u> kepriyé, mbak?'' (''nesu''/marah)
* ''Bocah ditakoni kok mung ''<u>duka</u>'' bae, sebel aku!'' (''embuh''/tidak tahu)
* ''Bocah ditakoni kok mung <u>duka</u> waé, sebel aku!'' (''embuh''/tidak tahu)


== Antonim ==
== Antonim ==
Antonim / ''tembung kosok balen'' yaitu ''tembung'' kata yang memiliki arti berkebalikan dengan yang lain. Kata kata antonim antara lain: ''padhang-peteng, bungah-susah, gedhe-cilik, beja-cilaka, kasar-alus,'' dan sebagainya.
Antonim / ''tembung kosok-balèn'' yaitu ''tembung'' kata yang memiliki arti berkebalikan dengan yang lain. Kata-kata antonim antara lain: ''padhang-peteng'', ''bungah-susah'', ''gedhé-cilik'', ''beja-cilaka'', ''kasar-alus'', dan sebagainya.
Contoh:
Contoh:
* ''Bab ''<u>sugih mlarat</u>'' iku sejatine jatahe dhewe-dhewe.''
* ''Bab <u>sugih mlarat</u> iku sejatiné jatahé dhéwé-dhéwé.''
* ''Kali ing Kalimantan kuwi ''<u>tiga rendheng</u>'' banyune ajeg gedhe.''
* ''Kali ing Kalimantan kuwi <u>tiga rendheng</u> banyuné ajeg gedhé.''


== Sinonim ==
== Sinonim ==
Sinonim (''nunggal misah'') merupakan dua kata atau lebih yang bentuk penulisannya beda, arti sama atau hampir sama, arti yang sama persis itu jarang.
Sinonim (''nunggal misah'') merupakan dua kata atau lebih yang bentuk penulisannya beda, arti sama atau hampir sama, arti yang sama persis itu jarang.
Contoh:
Contoh:
* ''Bocah kuwi senenge ''<u>randha kemul</u>''.''
* ''Bocah kuwi senengé <u>randha kemul</u>.''
* ''Bocah kuwi senenge ''<u>tempe goreng</u>'' diwenehi glepung.''
* ''Bocah kuwi senengé <u>témpé gorèng</u> diwènèhi glepung.''
* ''Tawangmangu iku hawane pancen ''<u>adhem</u>'' banget.''
* ''Tawangmangu iku hawané pancèn <u>adhem</u> banget.''
* ''Tawangmangu iku hawane pancen ''<u>atis</u>'' banget.''
* ''Tawangmangu iku hawané pancèn <u>atis</u> banget.''


== Homograf ==
== Homograf ==
Homograf merupakan ''tembung-tembung'' kata yang penulisannya beda artinya beda.
Homograf merupakan ''tembung-tembung'' kata yang penulisannya beda artinya beda.
Contoh:
Contoh:
* ''Tiyang punika asring ngagem busana cemeng. cemeng = ireng''
* ''Tiyang punika asring ngagem busana <u>cemeng</u>.'' (''ireng''/hitam)
* ''Aku yen sowan budhe arep nyuwun cemeng loro. cemeng = anak kucing''
* ''Aku yèn sowan budhé arep nyuwun <u>cemèng</u> loro.'' (anak kucing)
* ''Yen duwe meri kudu dikandhangake. meri = anak bebek''
* ''Yèn duwé <u>meri</u> kudu dikandhangaké.'' (anak bebek)
* ''Kowe ora perlu meri karo adhimu. meri = ewa, iri''
* ''Kowé ora perlu <u>mèri</u> karo adhimu.'' (''éwa''/iri)
* ''Kayuné kuwi mbok di<u>pecèl</u> bèn cepet garing, sésuk kena kanggo masak.'' (membelah kayu)
* ''Tulung nyong ditukokna <u>pecel</u>, péngin mangan nanging ora ana lawuhé.'' (pecel/makanan)


== Fungsi kalimat ==
== Fungsi kalimat ==
Di dalam bahasa Jawa, kalimat atau ''ukara'' bisa dibagi menjadi ''jejer, wasesa, lesan, geganep,'' dan ''panerang.''
Di dalam bahasa Jawa, kalimat atau ''ukara'' bisa dibagi menjadi ''jejer'', ''wasésa'', ''lésan'', ''geganep'', dan ''panerang''.


Dalam bahasa Indonesia kita mengenal adanya struktur atau susunan kalimat, seperti subjek, predikat dan objek. Dalam bahasa Jawa pun juga memiliki hal yang sama akan tetapi bernama lain:
Dalam bahasa Indonesia kita mengenal adanya struktur atau susunan kalimat, seperti subjek, predikat dan objek. Dalam bahasa Jawa pun juga memiliki hal yang sama akan tetapi bernama lain:
* ''Jejer'' {{jav|꧊ꦗꦺꦗꦺꦂ꧊}} (subjek)
* ''Jejer'' (subjek)
* ''Wasesa'' {{jav|꧊ꦮꦱꦺꦰ꧊}} (predikat)
* ''Wasésa'' (predikat)
* ''Lesan'' {{jav|ꦭꦺꦱꦤ꧀}} (objek)
* ''Lésan'' (objek)
* ''Geganep'' {{jav|ꦒꦼꦒꦤꦼꦥ꧀}} (pelengkap)
* ''Geganep'' (pelengkap)


Seperti halnya dalam [[bahasa Indonesia]], ''jejer'' dikenai pekerjaan dengan pola sama seperti bahasa Indonesia tidak seperti bahasa Inggris yang dibolak-balik.
Seperti halnya dalam [[bahasa Indonesia]], ''jejer'' dikenai pekerjaan dengan pola sama seperti bahasa Indonesia tidak seperti bahasa Inggris yang dibolak-balik.
Baris 129: Baris 128:
: ''Aku mangan.'' (Aku makan.)
: ''Aku mangan.'' (Aku makan.)
* ''aku'' = ''jejer''
* ''aku'' = ''jejer''
* ''mangan'' = ''wasesa''
* ''mangan'' = ''wasésa''


: ''Aku mangan sega.'' (Aku makan nasi.)
: ''Aku mangan sega.'' (Aku makan nasi.)
* ''aku'' = ''jejer''
* ''aku'' = ''jejer''
* ''mangan'' = ''wasesa''
* ''mangan'' = ''wasésa''
* ''sega'' = objek
* ''sega'' = ''lésan''


: ''Adhikku diwenehi sega pecel.'' (Adikku diberi nasi pecel.)
: ''Adhikku diwènèhi sega pecel.'' (Adikku diberi nasi pecel.)
* ''adhikku'' = ''jejer''
* ''adhikku'' = ''jejer''
* ''diwenehi'' = ''wasesa''
* ''diwènèhi'' = ''wasésa''
* ''sega pecel'' = ''geganep''
* ''sega pecel'' = ''geganep''


Baris 144: Baris 143:


== ''Ukara'' ==
== ''Ukara'' ==
''Silah silahing ukara'' (jenis-jenis kalimat dalam bahasa Jawa)
''Silah-silahing ukara'' (jenis-jenis kalimat dalam bahasa Jawa)
# ''Ukara kandha'' / {{jav|ꦲꦸꦏꦫ​ꦏꦟ꧀ꦝ}} (kalimat langsung). Contoh: ''Ibu ngendika Kowe kudu sekolah'' / {{jav|ꦲꦶꦧꦸꦔꦼꦤ꧀ꦢꦶꦏ꧌ꦏꦺꦴꦮꦺꦏꦸꦢꦸꦱꦼꦏꦺꦴꦭꦃ꧍}}
# ''Ukara kandha'' (kalimat langsung). Contoh: ''Ibu ngendika kowé kudu sekolah.''
# ''Ukara crita'' / {{jav|ꦲꦸꦏꦫ​ꦕꦿꦶꦡ}} (kalimat cerita). Contoh: ''Ngendikane Ibu yen sregep sekolah mesthi pinter'' / {{jav|ꦔꦼꦤ꧀ꦢꦶꦏꦤꦺꦲꦶꦧꦸꦪꦺꦤ꧀ꦱꦽꦒꦼꦥ꧀ꦱꦼꦏꦺꦴꦭꦃꦩꦼꦱ꧀ꦛꦶꦥꦶꦤ꧀ꦠꦼꦂ}}.
# ''Ukara crita'' (kalimat cerita). Contoh: ''Ngendikané Ibu yèn sregep sekolah mesthi pinter.''
# ''Ukara tanduk'' / {{jav|ꦲꦸꦏꦫ​ꦠꦤ꧀ꦢꦸꦏ꧀}} (kalimat aktif). Contoh: ''Bapak tindak kantor'' / {{jav|ꦧꦥꦏ꧀ꦠꦶꦤ꧀ꦢꦏ꧀ꦏꦤ꧀ꦠꦺꦴꦂ}}
# ''Ukara tanduk'' (kalimat aktif). Contoh: ''Bapak tindak kantor.''
# ''Ukara tanggap'' / {{jav|ꦲꦸꦏꦫ​ꦠꦔ꧀ꦒꦥ꧀}} (kalimat pasif). Contoh: ''Sepedane dicet abang'' / {{jav|ꦱꦼꦥꦺꦢꦤꦺꦢꦶꦕꦺꦠ꧀ꦲꦧꦁ}}
# ''Ukara tanggap'' (kalimat pasif). Contoh: ''Sepédhané dicèt abang.''
# ''Ukara pakon'' / {{jav|ꦲꦸꦏꦫ​ꦥꦏꦺꦴꦤ꧀}} (kalimat perintah). Contoh: ''Jupukna sepedaku neng omahe Paklik'' / {{jav|ꦗꦸꦥꦸꦏ꧀ꦤꦱꦼꦥꦺꦢꦏꦸꦤꦶꦁꦲꦺꦴꦩꦃꦲꦺꦥꦏ꧀ꦭꦶꦏ꧀}}
# ''Ukara pakon'' (kalimat perintah). Contoh: ''Jupukna sepédhaku ing omahé paklik.''
# ''Ukara panjaluk'' / {{jav|ꦲꦸꦏꦫ​ꦥꦚ꧀ꦗꦭꦸꦏ꧀}} (kalimat permohonan). Contoh: ''Tulung njupukna buku kuwi'' / {{jav|ꦠꦸꦭꦸꦁꦗꦸꦥꦸꦏ꧀ꦤꦧꦸꦏꦸꦏꦸꦮꦶ}}
# ''Ukara panjaluk'' (kalimat permohonan). Contoh: ''Tulung njupukna buku kuwi.''


== Bilangan ==
== Bilangan ==
Baris 157: Baris 156:


{| cellpadding="2" cellspacing="2" href="bahasa Melayu"
{| cellpadding="2" cellspacing="2" href="bahasa Melayu"
|-

! Bahasa !! 1 !! 2 !! 3 !! 4 !! 5 !! 6 !! 7 !! 8 !! 9 !! 10
!Bahasa
|-1
! 2 !! 3 !! 4 !! 5 !! 6 !! 7 !! 8 !! 9 !! 10
|-
|-
| align="center" |[[Bahasa Jawa Kuno|Kuno]]
| align="center" |[[Bahasa Jawa Kuno|Kuno]]
Baris 180: Baris 177:


== Pecahan ==
== Pecahan ==
* 1/2 ''setengah, separo, sepalih'' (Krama)
* 1/2: ''setengah, separo, sepalih'' (Krama)
* 1/4 ''seprapat, seprasekawan'' (Krama)
* 1/4: ''seprapat, seprasekawan'' (Krama)
* 3/4 ''telung prapat, tigang prasekawan'' (Krama)
* 3/4: ''telung prapat, tigang prasekawan'' (Krama)
* 1,5 ''siji setengah, setunggal kalih tengah'' (Krama)
* 1,5: ''siji setengah, setunggal kalih tengah'' (Krama)


== Pranala luar ==
== Pranala luar ==

Revisi terkini sejak 17 Januari 2023 12.41

Tata bahasa Jawa atau bisa disebut Paramasastra Jawa adalah sebuah aturan yang menggambarkan struktur ungkapan dalam bahasa Jawa, termasuk di dalamnya struktur kata, frasa, klausa, dan kalimat.

Tembung, wanda, aksara, ukara[sunting | sunting sumber]

Tembung kalau dalam bahasa Indonesia artinya adalah "kata". Kata berasal dari suku kata. Suku kata berasal dari huruf. Kata bisa dipakai untuk membuat kalimat. Contoh dari tembung adalah sebagai berikut:

  • Méja
  • Montor
  • Maca
  • Turu
  • Aku
  • Kowé dan sebagainya.

Semua tentu sudah pada tahu yang namanya tembung (kata) dalam bahasa Jawa, mungkin agak bingung untuk membedakan antara tembung, wanda, ukara, dan aksara. Berikut arti ke-4 Paramasastra dalam bahasa Indonesia:

  • Aksara = huruf
  • Wanda = suku kata
  • Tembung = kata
  • Ukara = kalimat

Utama[sunting | sunting sumber]

Tembung dalam bahasa Indonesia artinya kata. Artinya kumpulan wanda (suku kata) yang memiliki arti. Tembung yang memiliki satu suku kata (amung sawanda) disebut tembung wod. Tembung lingga (kata dasar) adalah kalimat tembung yang belum berubah dari asalnya. Tembung andhahan (kata jadian) adalah kalimat tembung yang sudah berubah dari asalnya, karena diberi ater-ater (awalan), seselan (sisipan), atau panambang (akhiran).

Silah-silahing tembung atau jenis kata (grammar) dalam bahasa Jawa ada 10 macam:

  1. Tembung aran (kata benda). Contoh: méja, kursi.
  2. Tembung kriya (kata kerja). Contoh: turu, adus.
  3. Tembung ganti (kata ganti). Contoh: aku, kowé, bapak.
  4. Tembung wilangan (kata bilangan). Contoh: enem, telu, papat.
  5. Tembung kahanan (kata sifat). Contoh: ayu, kuru, seneng.
  6. Tembung katrangan (kata keterangan). Contoh: ngisor, lor, tengah.
  7. Tembung pangguwuh (kata seru). Contoh: wah, aduh, ah, éh.
  8. Tembung sandhangan (kata sandang). Contoh: Sang, Hyang, Radèn.
  9. Tembung panyambung (kata sambung). Contoh: lan, mulané, sarta.
  10. Tembung pangarep (kata depan). Contoh: saka, ing, sing.

Imbuhan[sunting | sunting sumber]

Ater-ater (awalan), seselan (sisipan), panambang (akhiran).

Ater-ater[sunting | sunting sumber]

Ater-ater hanuswara:

  • m [m+bathik=mbathik]
  • n [n+tulis=nulis]
  • ng [ng+kethok=ngethok]
  • ny [ny+cuwil=nyuwil]

Ater-ater tripurasa:

  • dak [dak+pangan=dakpangan]
  • ko [ko+jupuk=kojupuk]
  • di [di+gorèng=digorèng]

Ater-ater liya:

  • a [a+lungguh=alungguh]
  • ma [ma+lumpat=malumpat]
  • ka [ka+gawa=kagawa]
  • ke [ke+sandhung=kesandhung]
  • sa [sa+gegem=sagegem]
  • pa [pa+lilah=palilah]
  • pi [pi+tutur=pitutur]
  • pra [pra+tandha=pratandha]
  • tar [tar+buka=tarbuka]
  • kuma [kuma+wani=kumawani]
  • kami [kami+tuwa=kamituwa]
  • kapi [kapi+temen=kapitemen]

Seselan[sunting | sunting sumber]

  • um [..um..+guyu=gumuyu]
  • in [..in..+carita=cinarita]
  • el [..el..+siwer=seliwer]
  • er [..er..+canthèl=cranthèl]

Panambang[sunting | sunting sumber]

  • i [kandha+i=kandhani]
  • aké [jupuk+aké=jupukaké]
  • né [teka+né=tekané]
  • é [omah+é=omahé]
  • ané [jaluk+ané=jalukané]
  • ké [kethok+ké=kethokké]
  • a [dudut+a=duduta]
  • na [gawa+na=gawakna]
  • ana [wènèh+ana=wènèhana]
  • ku [buku+ku=bukuku]
  • mu [klambi+mu=klambimu]

Homonim[sunting | sunting sumber]

Homonim yaitu tembung-tembung kata sama ucapannya sama penulisannya tetapi beda arti karena asal kata beda. Contoh:

  • Kula rada pandung panjenengan punika sinten? (pangling)
  • Rèhning punika kathah pandung, mila kedah ngantos-atos. (maling)
  • Mengko yèn ibu duka kepriyé, mbak? (nesu/marah)
  • Bocah ditakoni kok mung duka waé, sebel aku! (embuh/tidak tahu)

Antonim[sunting | sunting sumber]

Antonim / tembung kosok-balèn yaitu tembung kata yang memiliki arti berkebalikan dengan yang lain. Kata-kata antonim antara lain: padhang-peteng, bungah-susah, gedhé-cilik, beja-cilaka, kasar-alus, dan sebagainya. Contoh:

  • Bab sugih mlarat iku sejatiné jatahé dhéwé-dhéwé.
  • Kali ing Kalimantan kuwi tiga rendheng banyuné ajeg gedhé.

Sinonim[sunting | sunting sumber]

Sinonim (nunggal misah) merupakan dua kata atau lebih yang bentuk penulisannya beda, arti sama atau hampir sama, arti yang sama persis itu jarang. Contoh:

  • Bocah kuwi senengé randha kemul.
  • Bocah kuwi senengé témpé gorèng diwènèhi glepung.
  • Tawangmangu iku hawané pancèn adhem banget.
  • Tawangmangu iku hawané pancèn atis banget.

Homograf[sunting | sunting sumber]

Homograf merupakan tembung-tembung kata yang penulisannya beda artinya beda. Contoh:

  • Tiyang punika asring ngagem busana cemeng. (ireng/hitam)
  • Aku yèn sowan budhé arep nyuwun cemèng loro. (anak kucing)
  • Yèn duwé meri kudu dikandhangaké. (anak bebek)
  • Kowé ora perlu mèri karo adhimu. (éwa/iri)
  • Kayuné kuwi mbok dipecèl bèn cepet garing, sésuk kena kanggo masak. (membelah kayu)
  • Tulung nyong ditukokna pecel, péngin mangan nanging ora ana lawuhé. (pecel/makanan)

Fungsi kalimat[sunting | sunting sumber]

Di dalam bahasa Jawa, kalimat atau ukara bisa dibagi menjadi jejer, wasésa, lésan, geganep, dan panerang.

Dalam bahasa Indonesia kita mengenal adanya struktur atau susunan kalimat, seperti subjek, predikat dan objek. Dalam bahasa Jawa pun juga memiliki hal yang sama akan tetapi bernama lain:

  • Jejer (subjek)
  • Wasésa (predikat)
  • Lésan (objek)
  • Geganep (pelengkap)

Seperti halnya dalam bahasa Indonesia, jejer dikenai pekerjaan dengan pola sama seperti bahasa Indonesia tidak seperti bahasa Inggris yang dibolak-balik.

Contoh kalimatnya:

Aku mangan. (Aku makan.)
  • aku = jejer
  • mangan = wasésa
Aku mangan sega. (Aku makan nasi.)
  • aku = jejer
  • mangan = wasésa
  • sega = lésan
Adhikku diwènèhi sega pecel. (Adikku diberi nasi pecel.)
  • adhikku = jejer
  • diwènèhi = wasésa
  • sega pecel = geganep

Untuk bagian kalimat seperti keterangan (katrangan) sama saja seperti bahasa Indonesia.

Ukara[sunting | sunting sumber]

Silah-silahing ukara (jenis-jenis kalimat dalam bahasa Jawa)

  1. Ukara kandha (kalimat langsung). Contoh: Ibu ngendika kowé kudu sekolah.
  2. Ukara crita (kalimat cerita). Contoh: Ngendikané Ibu yèn sregep sekolah mesthi pinter.
  3. Ukara tanduk (kalimat aktif). Contoh: Bapak tindak kantor.
  4. Ukara tanggap (kalimat pasif). Contoh: Sepédhané dicèt abang.
  5. Ukara pakon (kalimat perintah). Contoh: Jupukna sepédhaku ing omahé paklik.
  6. Ukara panjaluk (kalimat permohonan). Contoh: Tulung njupukna buku kuwi.

Bilangan[sunting | sunting sumber]

Bila dibandingkan dengan bahasa Melayu atau Indonesia, bahasa Jawa memiliki sistem bilangan yang agak rumit.

Bahasa 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Kuno sa rwa telu pat lima enem pitu walu sanga sapuluh
Kawi eka dwi tri catur panca sad sapta asta nawa dasa
Krama setunggal kalih tiga sekawan gangsal enem pitu wolu sanga sedasa
Ngoko siji loro telu papat lima enem pitu wolu sanga sepuluh

Pecahan[sunting | sunting sumber]

  • 1/2: setengah, separo, sepalih (Krama)
  • 1/4: seprapat, seprasekawan (Krama)
  • 3/4: telung prapat, tigang prasekawan (Krama)
  • 1,5: siji setengah, setunggal kalih tengah (Krama)

Pranala luar[sunting | sunting sumber]